خاستگاه واژهٔ تاجیک نامعلوم است. شرح و بيان معنای این واژه تاریخی در چند مقالهٔ علمی تحلیل و بررسی شده‌است. در اینجا دیدگاه‌های چند تن از دانشمندان به طور فشرده در مورد تاریخ واژهٔ "تاجیک" درج شده‌است:
تاجیک نام قبایل "دئی" بوده، پارتها و اشکانیان "دئی"، "تاجیک" و "دجیک" خوانده می شدند
تاجیک از "تای" است و همريشه با کلمه یونانی "تگاس" به معنای پیشوا و "دديک"
تاجيک از ریشه "تژی" در زبان سکایی است
تاجيک همريشه است با نام مردم ايرانی "تات" (رد شده)
تاجیک صفت منسوب است از واژه "تاج"
تاجيک صفت منسوب است از نام قبيله عربی "طای" (رد شده)
تاجیک صورت ديگری از "تازیک" و "تاژیک" به معنای "عرب" است (رد شده)
بر اساس چند پژوهش خاورشناسان تاریخ تشریح واژهٔ "تاجیک" در نیمه اول قرن ۱۹ مورد توجه دانشمندان غرب قرار داشته است. در سال ۱۸۲۳ م. کلاپروتا در یک مقاله اش "در مورد مردم بخارا" با استناد به تحقیقات به چاپ نرسیده ژ. سن مارتن آورده که "تاجیک" (فارسی زبانان ساکن فارس، افغانستان، تخارستان و ما وراء النهر) همان نام قبایل "دئی" بوده، پارتها و اشکانیان که "دئی"، "تاجیک" و "دجیک" خوانده می شدند، با این نامها یاد می گردیدند. سه شکل آوایی این نام "دئی"، "تاجیک" و "دجیک" از نگاه آواشناسی قابل قبول است. از این جا چنین برمی آید که پارتها خود را تاجیک می نامیدند.
گروهی دیگر از دانشمندان بر این باورند که تاجیک واژهٔ ایرانی شرقی است٬ که شاید توسط باشندگان آسیای میانه بر عرب های فاتح منطقه اطلاق می شده و ریشهٔ این واژه به طایفهٔ تازی (عرب) "طای" برمی گردد و این واژه از قرن یازدهم به بعد به مردم ایرانی مشرقی اطلاق می شده. این فرضيه با آوردن چندین دلیل قاطع در آغاز سالهای ۵۰ رد شد. یکی از دلیلهای استوار در مورد ارتباط نداشتن نام تاجیک با تازی (عرب)٬ نامیدن تاجیک بر ساکنان آسیای میانه (همسایگان مردم چین) و (حتی باشندگان داخل ایران) توسط تبتی ها می باشد که این دلیل قبلا نامعلوم بود.
دانشمند دیگر آ. برشتام پیدایش نام تاجیک را قبل از دوران عرب دانسته آن را به زبان تاجیکی کهن مردمان تخارستان به هزارساله قبل از میلاد نسبت می دهد و نام تاجیک را از ریشه "تژی" در زبان سکایی می داند.
عده ای از دانشمندان غرب و چند تن از دانشمندان روس بر اساس شکل فارسی میانه واژهٔ تاجیک یا تازیک به معنای "عرب" نام تاجیک را نیز به عرب نسبت داده اند. اما این همگونی یا شباهت آوایی در ربط دادن نام این دو مردم مختلف را گروه دیگر دانشمندان با آوردن دلیلها رد می کنند.
ارتباط نام تاجیک با "تات" نیز از نگاه زبان شناسی و تاریخی رد گردیده است. در تحقیقات بعدی در رابطه با واژهٔ تاجیک٬ بنیاد ایرانی این واژه را همچون نام مردمان آریایی این سرزمین ثابت می کند. فرهنگنامه های پارسی دری یا کلاسیک نیز در شرح نام تاجیک معلومات آورده اند که ذکر چندی از آنها به خاطر ارتباط نداشتن آن به "تازی" به معنای عرب مهم می باشد. از جمله "تازیک – غیر عرب و غیر ترک" (شرفنامه منیری)؛ "تازیک و تاژیک بر وزن و معنی تاجیک است که غیر عرب و ترک باشد" (برهان قاطع)؛ "طایفه غیر عرب باشد"، "آن که ترک و مغول نباشد، "در لغات ترکی به معنی اهل فارس نوشته اند" (غیاث اللغات، آنندراج). در برخی فرهنگ نامه ها شرح دیگر این نام نیز جای دارد.
در لغتنامهٔ انگلیسی آکسفورد تاجيك را "یک پارسی" و کسی که نه عرب و نه ترك باشد٬ تعریف شده است.
بهرحال٬ اثبات اینکه واژهٔ تاجیک پیش از تسخیر آسیای میانه توسط ترکان کاربرد داشته بسیار مشکل است و اینکه از قرن پانزدهم به بعد باشندگان ایرانی منطقه خود را تاجیک می نامیدند تا خودشان را ترک ها تمیز دهند. همنچنان که شاعر میر علیشیرنوایی هم این را گفته است.
در ادبیات ترکی-فارسی فاتحان تیمور و بابر٬ واژهٔ تاجیک به منشی های فارسی زبانی اطلاق می شده که به زبان عربی تحصیل کرده اند. در دورهٔ صفوی٬ "تاجیک" به مدیران و نجیب زادگان دربار اطلاق می شده که به جنبش قزلباش مرتبط بودند.
استاد محیط طباطبائی پژوهشگر و محقق تاریخ ایران می فرماید : "ایرانیان را در جنوب سرزمین پهناور ایران بزرگ به جهت تمایز از اقوام عرب، عجم می نامیدند و همان قوم بزرگ ایرانی در شمال ایران زمین و به منظور تشخیص از اقوام ترک، تاجیک نامیده می شد. پس تاجیک همان عجم و پارسی زبان است."
به گفته میرزا شکورزاده، پژوهشگر تاجیک و نویسندهٔ کتاب "تاجیکان در مسیر تاریخ" ، بر اساس پژوهشها مردم پارسیگوی در بسیاری از نقاط آسیای میانه، ایران و افغانستان و حتی کشمیر و کاشغر خود را "تاجیک" معرفی کرده اند. واژه "تاجیک" در ادبیات کلاسیکی فارسی زیاد کاربرد شده و کاربرد آن غالبا در برابر ترک و عرب صورت گرفته است:
مثلاً سعدی می گوید:
شاید که به پادشاه بگویند، ترک تو بریخت خون تاجیک.
و یا جامی اشاره ای دارد در باره علیشیر نوایی که:
او که یک ترک بود و من تاجیک، هردو داشتیم خویشی نزدیک.
و باز سعدی در جای دیگر می گوید که:
نگار ترک و تاجیکم کند صد خانه ویرانه، به آن چشمان تاجیکانه و مژگان ترکانه.
همین طور، وقتی که ما به متون چه نثر و چه نظم فارسی مراجعه می کنیم، درمی یابیم که در تمامی این متنها، از روزگار سعدی به دوران ما، کلمه "تاجیک" جایگزین کلمه "فارس" و "فارسی زبان" بوده است. نه کلمه "فارس" یا "ایرانی" یا "فارسی زبان" بلکه محض کلمه "تاجیک کاربرد شده است."
بر این اساس واژهٔ تاجیک می تواند مترادفی برای «پارسی» باشد. اگر چه همهٔ تاجیک ها لزوماً پارسی نیستند. تاجیک ها زیرگروهی از اقوام ایرانی‌زبان هستند.
